آینده پوپولیسم در اروپا

با انعکاس لرزه‌های ناشی از همه‌پرسی ایتالیا در سرتاسر اروپا، پایگاه الکترونیکی CommonSpace به بازیگران و نتایج پشت نتیجه این همه‌پرسی می‌پردازد. در این یادداشت، ناتاناییل ویلیامز، یکی از خبرنگاران دائمی CommonSpace در حوزه‌های انرژی، مسکن، امور بین‌الملل و نابرابری جنسیتی، به جوانب مختلف این همه‌پرسی می‌پردازد. ماتئو رنتزی، نخست‌وزیر ایتالیا، شب چهارم دسامبر، پس از شکست در همه‌پرسی همان روز درباره اصلاحات قانون اساسی - شکستی با فاصله 20 درصد - کناره‌گیری خود را از سمت نخست‌وزیری اعلام کرد. زمانی که بیش از 90 درصد آرا شمرده شده بود، کارزار «نه» با بیش از 60 درصد آرا، از حدود 40 درصد طرفداران «آری» پیش افتاده بود. این یادداشت نگاهی می‌اندازد به بازیگرانی که رای را پیش بردند و نیز به نتایج احتمالی آن برای ایتالیا و اروپا. کامن‌اسپیس یک پایگاه خبری و تحلیلی دیجیتال است و به گفته خودشان «فضایی برای شبکه‌سازی، به اشتراک‌گذاری ایده‌ها و بحث درباره مسائلی است که بر اسکاتلند اثر می‌گذارد». این پایگاه تحت مالکیت بنگاه فکری Common Weal است.

اصلاحات چه بودند؟

دولت ایتالیا اصلاحاتی سراسری در نظام سیاسی کشور را پیشنهاد کرده بود. در میان این ادعاها که سازوکار دو مجلسی فعلی بسیار کند و هزینه‌زاست، رنتزی امیدوار بود که با کاهش چشمگیر شمار سناتورهای انتخابی و انتصابی، از نفوذ سیاسی مجلس سنا بکاهد. این طرح می‌توانست نظام به اصطلاح «کامل»‌ی را که در آن هر دو مجلس قدرت‌های برابری داشتند پایان دهد، نظامی که به بن‌بست‌های بازنشدنی و مذاکرات بی‌انتها می‌انجامید.

رنتزی همچنین بر این باور بود که اصلاحات سیاسی می‌توانستند بحران‌های اقتصاد ایتالیا را پایان دهند، اقتصادی که به مدت 16 سال است با نرخ بیکاری‌ای که در بالاترین حد خود به 5 /11 درصد هم رسیده، فلج شده است. در میان کشورهای منطقه یورو، از بحران مالی 2008 به این سو، تنها یونان عملکرد بدتری داشته است.

چرا اصلاحات پیشنهادی رنتزی رد شدند؟

بسیاری در هراس بودند که این اصلاحات به تمرکز قدرت در دفتر نخست‌وزیری بینجامد و توانایی سنا برای نظارت بر سیاستگذاری‌ها را کاهش دهد. سخنگوی جنبش پوپولیستی موسوم به «پنج ستاره»، الساندرو دی باتیستا، در کنفرانسی خبری پس از رای‌گیری گفت: «ما حالا می‌توانیم قانون اساسی خود را تغییر دهیم، به صورتی که قدرت بیشتری به شهروندان بدهد. ما می‌خواهیم از رای‌دهندگانی که گزینه «نه» را برگزیدند قدردانی کنیم، اما حالا دیگر نباید بگوییم که ما یک جنبش ضدسیاسی هستیم. ما از ارزش‌های قانون اساسی ایتالیا دفاع می‌کنیم.»

از بسیاری جهات، رد اصلاحات پیشنهادی بیشتر به سیاست سنتی ایتالیا که تاریخاً سرشار از فساد، رفیق‌بازی و افول استانداردهای اقتصادی است برمی‌گردد. در کنار اصلاحات در قانون اساسی، رنتزی همچنین می‌خواست قدرت سنتی مناطق را کاهش دهد، اقدامی که به باور او ایتالیا را به یک اتحاد منسجم‌تر بدل می‌کرد. در مقابل، مخالفان با این اقدام همچون یک دست‌اندازی به قدرت و نقض سنت‌های فدرالی ایتالیا مخالفت کردند.

چه کسی پیروز رای «نه» شد؟

کارزار «نه» متشکل از نیروهای متنوعی بود و به محض روشن شدن نتایج بسیاری مدعی شدند که آنها پیش‌برندگان اصلی این نتیجه بوده‌اند. گروه ضدمهاجرتی Lega Nord که به دنبال تجزیه بیشتر استان‌های شمالی ایتالیا است، با بیرون‌ماندگان از نظام سیاسی، یعنی جنبش پنج ستاره و نیز نخست‌وزیر سابق ایتالیا، سیلویو برلوسکونی، به هم پیوستند تا علیه تغییرات رنتزی مبارزه کنند. هرچند برخی از مخالفان از جناح راست بودند، جنبش پوپولیستی ایتالیا به لحاظ ایدئولوژیک متنوع است.

جنبش پنج ستاره چیست؟

جنبش پنج ستاره (Movimento 5 Stelle) بزرگ‌ترین گروه اپوزیسیون در ایتالیاست. این گروه کار خود را با بپه گریلو، کمدین و وبلاگ‌نویس معروف، و جیان‌روبرتو کاسالجیو، یک استراتژیست فضای وب در سال 2009 آغاز کرد. این گروه به خاطر بیش از حد پوپولیست و نامنسجم بودن از سوی کسانی که آن را تهدیدی برای شیوه‌های سنتی و مرسوم سیاست‌ورزی در ایتالیا و جایگاه ایتالیا در اتحادیه اروپا می‌دانند، مورد انتقاد قرار گرفته است. این واقعیت که هیچ‌یک از بنیانگذاران این حزب سیاستمداران حرفه‌ای نبودند، ریشه جذابیت گسترده آن است، چراکه با نفرت ایتالیایی‌ها از طبقه سیاسی‌ای که با جرم و فساد سازمان‌یافته عجین شده بازی می‌کند.

تحلیلگران سیاسی جنبش پنج ستاره را به «بهار عربی مداوم» نسبت می‌دهند، چراکه از اینترنت به طور گسترده برای جلب حمایت بهره می‌گیرد. هرچند این حزب به عنوان یک نیروی آنارشیستی-سوسیالیستی آغاز به کار کرد، شماری از طرفداران سرمایه‌داری و نیروهای ضد‌مهاجران را در سال‌های اخیر به خود جذب کرده و دیگر نمی‌توان تعریف روشنی از این حزب ارائه کرد. این حزب فقط دو سیاست پیشنهادی رسمی دارد که شامل درآمد پایه تضمین‌شده برای همه شهروندان و بهبود وضعیت مسکن اجتماعی می‌شود. جنبش پنج ستاره که شدیداً طرفدار دموکراسی دیجیتال است، مثل حزب دزدان دریایی در ایسلند، زمانی را تصور می‌کند که سازماندهی حزبی چیزی مربوط به گذشته و به دموکراسی مستقیم در ایتالیا منجر شده باشد.

مخالفت‌های گسترده‌ای با برنامه‌های حزب صورت گرفته است، و شدیدترین انتقادها بر مهاجرت متمرکز است. گفته می‌شود که خود گریلو طرفدار ترامپ است، اما او از گفتار منفی درباره مهاجران و پناهجویان عقب‌نشینی کرده است. با این حال، دیگر اعضای جنبش پنج ستاره کمتر نسبت به خاستگاه چپگرایانه حزب در مساله مهاجران علاقه‌ای نشان می‌دهند. با این حال و با وجود این بی‌انسجامی‌ها، جنبش پنج ستاره همچنان حمایت‌هایی را جلب می‌کند. در ابتدای سال جاری، در انتخابات شهرداری رم، آنها توانستند حزب دموکراتیک ماتئو رنتزی را شکست دهند. در این انتخابات، نامزد جنبش پنج ستاره به نام ویرجینیا راگی به عنوان اولین شهردار زن پایتخت ایتالیا برگزیده شد. آنها همچنین در تورین، با یک نامزد زن دیگر به نام کیارا آپندینو، برنده شدند. آپندینو از آن زمان شهردار تورین است.

حالا چه می‌شود؟

روشن نیست که آیا یک انتخابات زودهنگام در کار است یا خیر. این تصمیم بر عهده رئیس‌جمهور ایتالیا سرجیو ماتارلاست. مخالفان اصلاحات -جنبش پنج ستاره و Lega Nord- طرفدار انتخابات زودهنگام در سریع‌ترین زمان ممکن هستند. با وجود این، محتمل‌ترین پیامد این است که یک دولت موقت عهده‌دار امور می‌شود تا فرآیند جانشینی دولت رنتزی مهیا شود. در این دولت موقت، حزب دموکراتیک رنتزی همچنان مسلط خواهد بود و تا انتخابات بهار 2018 امور کشور را اداره خواهد کرد.

چه بر سر یورو می‌آید؟

به دنبال نتیجه همه‌پرسی، ارزش یورو در برابر دلار کاهش شدیدی داشت. روند کاهش آن پس از اعلام استعفای رنتزی به پایین‌ترین سطح خود از مارس 2005 به این سو رسید. نگرانی‌هایی وجود دارد نسبت به اینکه رای «نه» ممکن است دورنمای گروه‌های اپوزیسیون را که مخالف ماندن ایتالیا در منطقه یورو هستند تقویت کند. از منظر اتحادیه اروپا، این بدان معناست که اگر رای‌دهندگان ایتالیایی چنین با اشتیاق یک دستورکار داخلی برای اصلاح را رد می‌کنند، آنگاه هرگونه اصلاحات تحمیل‌شده از طرف اتحادیه اروپا نیز آتش احساسات ضد‌اتحادیه و ضد‌جریان اصلی را تندتر می‌کند. همه‌پرسی قدرت و نفوذ پوپولیسم در سرتاسر اروپا و نارضایتی از جریان اصلی سیاست -چه چپ، چه راست- را نشان داده است.