تاریخ انتشار:
گذری کوتاه بر تاریخچه اسکناس در ایران
تولد یک اسکناس جدید
«اسکناس ۲۰ هزار تومانی به بازار می‌آید».
«اسکناس 20 هزار تومانی به بازار می‌آید». پس از اینکه اخبار ضد‌ونقیضی در خصوص انتشار یک پول جدید در اقتصاد کشور در سال جاری اعلام شده بود، بالاخره مدیرکل سازمان تولید اسکناس بانک مرکزی با قطعیت از ورود اسکناس‌های 20 هزار تومانی به اقتصاد کشور در سال جاری خبر داد. او گفته بانک مرکزی با انتشار اسکناس جدید موافقت کرده و پس از تایید وزارت امور اقتصادی و دارایی، پول جدید به جریان اقتصادی ایران تزریق خواهد شد. در این گزارش، مروری بر تاریخچه چاپ اسکناس‌ها در ایران انجام می‌شود.
آسیگناف روسی
واژه اسکناس از لغت فرانسوی Assignas برگرفته شده، کلمه‌ای که در این زبان به معنی «تضمین پرداخت وجه از طرف» بوده و به اعتبار اولین پول‌های کاغذی اشاره داشت که معمولاً به عنوان یک برگ رسید در قبال یک دارایی مطرح بود. بعدها اما این برگ رسید، ارتباط متقابلش را با برگ رسید از دست داد، یعنی اعتبار این برگ در دست مردم، نه از معادل دارایی نگه داشته‌شده در قبال آن، که از تضمین دولت بر‌می‌آمد. به این معنا شاید بتوان ظهور اسکناس به معنای مدرن را با ظهور بانکداری مدرن همزمان دانست، یعنی بانکداری که اعتبار پول در آن با تضمین حکومت به دست می‌آید.
این کلمه فرانسوی ابتدا به روسیه رفت و روس‌ها آن را به شکل «آسیگناف» درآوردند که به همان معنای پول کاغذی بود. بعدها وقتی این واژه در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار به ایران رسید، به شکل واژه «اسکناس» درآمد. اما پیش از اینکه برای «پول کاغذی» واژه‌ای ابداع شود، در کشور اشکال دیگری از اسکناس نیز مطرح بوده است. اسکناس‌هایی که به همه آنها یک واژه واحد اطلاق نمی‌شده و هر یک نام مجزایی داشته‌اند.
مغول‌ها و کسری بودجه
قدیمی‌ترین اسکناس شناخته‌شده در ایران، اسکناسی یک درهمی بود که در زمان فرمانروایی «کی‌تون مغول» در سال 693 هجری قمری در تبریز به چاپ می‌رسید و به نام «چاو» یا «چاو مبارک» موسوم بوده است. در مورد چگونگی و چرایی چاپ این اسکناس روایت‌های مختلفی وجود دارد. گفته می‌شود ماجرا از این قرار بوده که در اواخر قرن هفتم هجری، وقتی خزانه کی‌تون، ایلخان مغول در ایران، به شدت خالی شده بود، فکر او و وزیرش «صدر جهان» شدیداً درگیر این موضوع شده بود و به فکر راهی برای جبران این «کسری بودجه» افتاده بود. در آن زمان، مدتی می‌شد که از انتشار اولین اسکناس جهان به نام «چاو» در چین می‌گذشت و «عزالدین مظفر» از نزدیکان «صدر جهان» از وجود این پول کاغذی در چین باخبر بود. او در این زمان به حاکم پیشنهاد داد پول کاغذی را در کشور رواج دهد تا دستش برای جبران هزینه‌های دولت با انتشار اسکناس‌های بیشتر باز باشد. وقتی ایلخان این موضوع را شنید، دستور داد مردم زر و سیم خود را به «چاوخانه» تحویل دهند و به جای آن پول کاغذی «چاو» تحویل بگیرند. بدین ترتیب، داستان اسکناس و پول چاپی در ایران، از همان آغاز با چاپ پول برای جبران هزینه‌های دولت گره خورده
بود.
اسکناس‌های انگلیسی
زمان گذشت تا اینکه برای نخستین‌بار، «بانک جدید شرق» که مرکز آن در لندن مستقر بود، اجازه چاپ اسکناس برای ایران را به دست آورد. این بانک اسکناس‌های «پنج قران» به بالا منتشر می‌کرد و پول‌های چاپ‌شده از سوی این بانک را «بانک بازرگانی ایران» در کشور منتشر می‌کرد. اما در سال 1267 و با امضای معاهده رویتر، حق انحصاری نشر اسکناس هم به «بانک شاهنشاهی ایران» واگذار شد که تضمین آن از سوی دولت بریتانیا صورت گرفت و مجلس نیز استفاده از آنها را اجباری کرد.
تا سال 1309، ماجرا بر همین منوال بود تا اینکه در این سال، دولت ایران حق انحصاری نشر اسکناس در کشور را به مبلغ 200 هزار لیره انگلیس از بانک شاهنشاهی خرید و آن را به «بانک ملی ایران» که در نبود بانک‌مرکزی، وظیفه نشر اسکناس را بر عهده گرفته بود، واگذار کرد. بدین ترتیب، اولین اسکناس بانک ملی در نخستین روز سال 1311 منتشر شد. تا اینکه 28 سال بعد و با تاسیس بانک مرکزی در سال 1339، حق انحصاری نشر اسکناس به بانک مرکزی داده شد. از آن زمان تا سال 1362، چاپ اسکناس‌ها در خارج از کشور و به سفارش ایران انجام می‌شد، از سال 1362، چاپ اسکناس‌ها در داخل کشور اما با کاغذ خارجی انجام شده است. تا اینکه در سال 1381 و با تاسیس «کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار»، تامین کاغذهای اسکناس‌ها نیز از داخل کشور صورت گرفت. بدین ترتیب در حال حاضر گفته می‌شود کل عملیات چاپ اسکناس در داخل کشور انجام می‌شود، هرچند به نظر می‌رسد هنوز در بعضی امور مربوط به اسکناس‌ها، وابستگی‌هایی به خارج از ایران وجود دارد. چنان که در سال گذشته و با افزایش محدودیت‌های خارجی علیه کشور، یکی از اخباری که منتشر شده بود این بود که بعضی کارخانه‌های اروپایی نیز که
«تجهیزات چاپ اسکناس» را به ایران می‌فرستادند، تحت فشارهایی برای معامله نکردن با ایران قرار گرفته‌اند.
14 اسکناس در 70 سال
اما می‌توان دوره اصلی رواج اسکناس‌ها در ایران را از سال 1320 به بعد دانست که همزمان با جدی شدن نقش نهادهای داخلی در انتشار اسکناس، اقتصاد کشور نیز کم‌کم شکل سازمان‌یافته‌تری پیدا کرده و اسکناس‌ها نیز دیگر به یک ابزار پرداخت پذیرفته‌شده در ایران تبدیل شده بود. بدین ترتیب، اولین اسکناسی که در این بازه زمانی 70ساله در کشور رواج پیدا کرد، اسکناس پنج ریالی بود که در سال 1320 جزو مهم‌ترین اسکناس‌های رایج در اقتصاد کشور بود و آخرین اسکناس هم اسکناس 100 هزار ریالی یا 10 هزار تومانی که در سال 1390 منتشر شد و هم‌اکنون سهم زیادی در پرداخت‌های نقدی در کشور دارد.
در این فاصله، 14 قطعه اسکناس مختلف در اقتصاد ایران، هر یک برای دوره‌ای رواج داشته‌اند، که می‌توان این‌گونه گفت که مردم از آن زمان تاکنون، به طور متوسط هر پنج سال یک بار شاهد ظهور اسکناس جدیدی بوده‌اند. در این دوره، 11 اسکناس نیز از چرخه اقتصادی ایران خارج شده است. به این ترتیب با گذشت زمان، از ارزش و میزان گردش اسکناس‌های با ارزش ریالی کمتر و قدیمی‌تر کاسته شده و پس از مدتی با حذف آنها از مبادلات روزمره مردم، سیستم بانکی نیز به حذف و خروج آنها از اقتصاد دامن زده و پس از مدتی اسکناس‌های جدیدتر و با ارزش بیشتری را جایگزین آنها کرده است.
هر سه سال یک اسکناس
در سال‌های اخیر، بر سرعت ورود اسکناس به اقتصاد کشور افزوده شده و به طور متوسط هر سه سال یک بار، یک اسکناس جدید معرفی شده است. کارشناسان این پدیده را در ارتباط مستقیم با افزایش قیمت‌ها می‌دانند که به کاهش ارزش واحد پول و اسکناس‌های قبلی منجر می‌شود. بنابراین تورم بالای چند سال گذشته، نیاز به اسکناس‌های جدید را در اقتصاد کشور تشدید کرده است. علاوه بر این، از 14 اسکناس معرفی‌شده در کشور در هفت‌دهه گذشته، 10 مورد آنها مربوط به پیش از انقلاب و چهار مورد مربوط به پس از انقلاب بود. شاید اکنون قابل باور نباشد که در سال‌هایی نه‌چندان دور، عمده مبادلات ایرانیان با اسکناس‌هایی صورت می‌گرفت که اکنون هیچ نقشی در گردش پول و پرداخت در کشور ندارند. در سال‌های دهه 1320، پرکاربردترین اسکناس در بین ایرانیان اسکناس 10ریالی بوده است که بیش از 40 درصد مبادلات از طریق آن انجام می‌شد. اما اکنون اسکناس10 هزار تومانی در مبادلات کشور نقش عمده دارد که ارزش اسمی آن، 10 هزار برابر آن اسکناس اولیه 10ریالی است. در ابتدای دهه 60 نیز، اسکناس 100ریالی در حدود یک‌سوم گردش اسکناس در ایران را در اختیار داشت. در حوالی سال 1370، نزدیک به 40
درصد از گردش اسکناس در ایران نیز متعلق به اسکناس 50تومانی بود. این در حالی است که در ابتدای دهه 1380، اسکناس یک هزار‌تومانی حدوداً 45 درصد از تعداد اسکناس‌های ایران در این دوره را به خود اختصاص داده بود.
به سوی صفرهای بیشتر
پس از سال 1380، سه اسکناس به اقتصاد ایران معرفی شد که هر سه پس از مدت کوتاهی، به سرعت نقش مهمی در گردش پول در اقتصاد یافته و نسبت بالایی از گردش اسکناس را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب در حوالی سال 1382 اسکناس 20 هزار‌ریالی، در حوالی سال 1385 اسکناس 50 هزار‌ریالی و در حوالی سال 1389 نیز اسکناس 100 هزار‌ریالی به اقتصاد ایران وارد شد. در سال‌های پایانی دهه 80 و در حوالی سال 1390، بیشترین گردش اسکناس در اقتصاد کشور متعلق به همین سه اسکناس بود. به طوری که به عنوان مثال در سال 1390، در بین اسکناس‌ها و چک‌پول‌های موجود در کشور، نزدیک به 42 درصد از تعداد آنها، متعلق به همین سه اسکناس بوده است.
دیدگاه تان را بنویسید