تغییرات گریزناپذیر

«دنیا برای شرکت‌های هواپیمایی عوض شده است. من نمی‌دانم که چگونه تغییر کرده است و امیدوارم که خودش را به روشی منطقی هرچه سریع‌تر اصلاح کند.»

وارِن بافِت سرمایه‌گذار افسانه‌ای ۸۹ساله این جملات را در مجمع سالیانه بِرِکشایر هاتاوی (Berkshire Hathaway) (که به‌صورت مجازی برگزار شد) در ماه گذشته بیان کرده و اعلام می‌کند که این شرکت تمام سهام خود را در شرکت‌های هواپیمایی فروخته است. سهامی که مجموع ارزش آنها حدود چهار میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

بافِت درست می‌گوید. این صنعت ضربه سهمگینی خورده است. مدیران عامل شرکت‌های هواپیمایی همه‌گیری کرونا را بدترین بحران این صنعت پس از جنگ جهانی دوم می‌دانند و معتقدند بهبود ناشی از این موضوع چند سالی به طول خواهد انجامید.

منع آمدوشدهای هوایی از سوی دولت‌ها، افزایش بیکاری در جوامع مختلف، اولویت نداشتن سفرها و تفریحات مربوط به صنعت گردشگری در شرایط فعلی همگی منجر به کاهش محسوس تقاضا در این صنعت شده است. نمودار ۱ تخمین میزان ورودی گردشگران در سطح جهان را طی ماه‌های آتی جولای و سپتامبر و دسامبر و پس از بازگشایی احتمالی مرزها نشان می‌دهد که ریزش قابل توجهی در آن پیش‌بینی می‌شود.

اما جدای از شوک طرف عرضه، رفتار مردم در بخش‌های دیگر چه تغییری کرده است؟ در برخی از صنایع دیگر نیز این شوک منفی تقاضا وجود دارد و معلوم نیست که چه مدت ادامه‌دار خواهد بود. در برخی از صنایع مثل گردشگری ممکن است بخشی از تقاضای به تعویق‌افتاده در آینده دچار افزایش تقاضا و شوک مثبت تقاضا شوند، اما اینکه این موضوع برای این صنعت و همچنین صنایع مختلف با چه شدت و کم و کیفی خواهد بود مبهم است.

هنگامی‌که شیوع کرونا آغاز شده بود و این مسافر ناخوانده در حال ملاقات با همه کشورهای دنیا بود، سوالی اساسی ایجاد شده بود و آن این بود که جهان پس از کرونا چگونه خواهد بود؟

تیترهای زیادی از روزنامه‌ها و مجلات داخلی و بین‌المللی به این موضوع اختصاص یافته بود و همه به دنبال کشف دنیای پساکرونا بودند. دنیایی که گویی قرار بود بسیار ناشناخته باشد. به یاد دارم در زمان آغاز شیوع ویروس در ایران‌ دوستی می‌گفت که «به نظرت تا چه زمانی انسان‌ها تحمل دارند قرنطینه را رعایت کنند و توصیه‌های بهداشتی را جدی بگیرند؟»

ظاهراً مردم دیگر کرونا را مثل سابق جدی نمی‌گیرند و این ویروس اهمیت روزهای ابتدایی خود را ندارد. در بسیاری از کشورهای دنیا هم شرایط به سمت عادی‌سازی پیش می‌رود. اگرچه شرایط همچنان در کشورهای مختلف متفاوت است، به‌طوری که در برخی از کشورها مردم هنوز ترجیح می‌دهند بازگشایی‌ها به تعویق بیفتد. آخرین نظرسنجی‌ها در ایران نیز نشان می‌دهد نگرانی مردم از این بیماری به نسبت چند ماه گذشته کمتر شده است. این را هم باید در نظر گرفت که بخش قابل توجهی از رفت‌وآمدهای داخلی به خاطر رزق و روزی و تأمین هزینه‌های معاش است.

این روزها در برخی از کشورها مردم بیشتر از دوچرخه در رفت‌وآمدهای خود استفاده می‌کنند و به همین دلیل تقاضا برای دوچرخه افزایش یافته، فروش آن بیشتر شده و در این کشورها استفاده از حمل‌ونقل عمومی کمتر شده است.

در ایران نیز هنگام آغاز همه‌گیری، حجم ترافیک پایتخت و میزان مصرف بنزین حتی در زمان لغو طرح ترافیک بسیار کم شده بود اما به‌تازگی پلیس راهور اعلام کرده است که: «به‌تدریج شرایط به‌گونه‌ای شد که به‌عنوان مثال ترافیک در شهر تهران ۷۰ درصد افزایش یافت و شرایط به بی‌نظمی منجر شد.»

اگرچه مصرف بنزین کاهش محسوسی داشته است اما این کاهش در مقایسه با روزهای ابتدایی شیوع ویروس کمتر شده است.

طبق گفته رئیس انجمن شرکت‌های زنجیره‌ای توزیع فرآورده‌های نفتی در مصاحبه با ایرنا در تاریخ ۱۴ اردیبهشت «در زمان اوج کرونا و محدودیت‌های ایجادشده برای رفت‌وآمد،‌ مصرف بنزین تا ۷۰ درصد کاهش داشت. اکنون مصرف بنزین به ۴۰ درصد نسبت به زمان پیش از شیوع کرونا رسیده است».

در بسیاری از کشورها نیز فعالیت مجدد کسب‌وکارها در حال از سر گرفته شدن است. در ایران نیز محدودیت‌ها برای کسب‌وکارهای پرخطر بعد از عید فطر برداشته شد و اینک مشاغلی همچون باشگاه‌ها و رستوران‌ها هم می‌توانند با رعایت دستورالعمل‌های اعلامی فعالیت کنند. اگرچه این همه‌گیری و عوارض ناشی از آن نسبتاً جدید بوده و بسیاری از ابعاد آن نیز طبیعتاً همچنان ناشناخته هستند و نمی‌توان قضاوت دقیقی از آن داشت چرا که بحران فعلی یکی از تنها بحران‌های یک قرن گذشته است که تمام کشورهای دنیا اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه را درگیر کرده است و موجب شوک منفی به هر دو طرف عرضه و تقاضا شده است.

این نکته را نیز باید در نظر گرفت که شیوع کرونا در ایران از نظر زمانی در موقع بسیاری بدی اتفاق افتاد. تورم بالای فعلی، رشد اقتصادی منفی، افزایش کمتر از تورم حقوق و دستمزدها، خط فقر ۹ میلیون‌تومانی، پایین بودن سطح پس‌انداز مردم و کاهش قدرت خرید موجب کاهش بیشتر تقاضا در بسیاری از کالاها و خدمات خواهد شد. به اضافه اینکه هزینه‌های مربوط به حوزه بهداشت و درمان نیز افزایش خواهد یافت. در لحظه نگارش این یادداشت گفته شده است که حدود ۲۰ میلیون خانوار یارانه‌بگیر از مجموع حدود ۲۴ میلیون خانوار یارانه‌بگیر، وام یک میلیون‌تومانی ویژه روزهای کرونایی دریافت کرده‌اند که نشان‌دهنده استقبال بالای مردم از این وام در شرایط فعلی است. همچنین با توجه به شرایط نااطمینانی میل به پس‌انداز بیشتر، در دنیا و در ایران نیز افزایش خواهد یافت.

فدرال‌رزرو آمریکا اخیراً چالش جدیدی برای اقتصاد اعلام کرده و آن این است که برخی از کارمندان برای بازگشت به کار خود بی‌میل و بی‌رغبت شده‌اند. «نگرانی‌های مربوط به سلامتی» و «استفاده از مزایای سخاوتمندانه بیمه بیکاری آمریکا» از جمله دلایلی هستند که برای این موضوع آورده شده‌اند. این موارد احتمالاً قابل تعمیم به بسیاری از کشورها هستند، از جمله دلیل اول که تقریباً مهم‌ترین نگرانی کارمندان است. نمودار ۲ میزان رغبت کارمندان کشورهای مختلف به بازگشت به کار را نشان می‌دهد.

همچنین طی یک نظرسنجی صورت‌گرفته از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط آمریکایی، یک‌سوم آنها اعلام کرده‌اند که به نظرشان فعلاً و به این زودی بازگشایی نخواهند کرد. به‌اضافه ۵۵ درصد این کسب‌وکارها اعلام کرده‌اند که افرادی را که اخراج کرده‌اند، مجدداً استخدام نخواهند کرد. اگر این را بتوان به اکثر نقاط دنیا تعمیم داد به این معنی است که یک بازگشایی تدریجی در تمام جهان صورت خواهد گرفت و شرایط به سرعتی که حدس زده می‌شد به شرایط عادی بازنخواهد گشت. به‌اضافه اینکه اگر شرایط به همین منوال پیش برود این احتمال وجود دارد که کسب‌وکارهای بسیاری نیز ورشکسته شوند و به شمار بیکاران در سراسر دنیا اضافه شود. طبیعتاً در این شرایط مردم تلاش می‌کنند تا حداکثر ممکن از هزینه‌های غیرضروری خود مثل کافه و رستوران و... بکاهند، چرا که بسیاری یا بیکار شده‌اند یا ممکن است به‌زودی بیکار شوند. اگرچه این رفتارها ممکن است که برای هر کشور و دهک‌های درآمدی جامعه متفاوت از دهک‌های دیگر باشد. به‌عنوان مثال دوستی که در یکی از رستوران‌های معروف تهران به‌عنوان روابط عمومی فعالیت می‌کرد تعریف می‌کرد که مدت‌هاست افراد تماس گرفته و در حال رزرو نوبت برای بعد از بازگشایی هستند. یا شما هم احتمالاً در اطراف خود دیده‌اید افرادی را که منتظر بازگشایی باشگاه‌های ورزشی بوده‌اند. تخمین اینکه میزان استقبال از این‌گونه کسب‌وکارها به چه صورت خواهد بود دشوار است اما می‌توان با شرایط کلی جامعه این‌طور در نظر گرفت که احتمالاً بسیاری از صنایع جزو اولویت‌های مصرفی اکثریت نخواهند بود و در مجموع تقاضای کمتری از سمت مصرف‌کننده خواهند داشت، اما کاهش تقاضای مصرفی برای کالاهای اساسی و ضروری به نسبت کمتر خواهد بود.

بدون شک اینترنت یکی از برندگان دوران کرونا بوده است. رشد روزافزون خریدهای اینترنتی در دنیا منجر به افزایش سهم اقتصاد دیجیتال شده است. نتفلیکس (Netflix) در گزارش سه ماه اول ۲۰۲۰ خود اعلام کرده که حدود 8 /15 میلیون مشترک جدید داشته است که یک جهش فوق‌العاده محسوب می‌شود. با بسته بودن سینماها در دنیا و خانه‌نشینی اکثر مردم، میزان تماشای تلویزیون و فیلم و سریال در منزل بیشتر از قبل شده است.

تقاضا برای خرید از آمازون نیز به‌شدت افزایش یافته است (طبیعی است که به خاطر مسائل بهداشتی بسیاری از افراد مایل به خرید غیرحضوری هستند). و ارزش سهام این غول اینترنتی طی شش ماه گذشته حدود ۳۷ درصد رشد داشته است. طی چند روز گذشته هم انتشار خبری مبنی بر اینکه احتمالاً جف بزوس اولین فرد یک تریلیون‌دلاری دنیا تا سال ۲۰۲۶ خواهد شد، بسیار خبرساز شده است. این در حالی است که ثروت بزوس در حال حاضر حدود ۱۴۳ میلیارد دلار است. ثروت بزوس طی دوره همه‌گیری کرونا حدود ۳۴ میلیارد دلار افزایش داشته است که به لطف افزایش ارزش سهام آمازون بوده است. نکته جالب‌تر اینکه ثروت بزوس پس از جدایی از همسرش حدود ۳۸ میلیارد دلار کاهش پیدا کرده بود.

این موضوع برای بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی صدق می‌کند و کرونا نقش کاتالیزور را برای افزایش خریدهای اینترنتی و تجارت الکترونیک در دنیا داشته است.

نمودار ۳ نشان می‌دهد که در بسیاری از کشورهای جهان مردم کالاهایی را که قبلاً حضوری می‌خریدند، حالا ترجیح می‌دهند که به‌صورت آنلاین بخرند (نوار پررنگ خرید بیشتر آنلاین نسبت به گذشته، نوار کم‌رنگ خرید کمتر آنلاین نسبت به گذشته). اقتصاد دیجیتال در ایران نیز رشد چشمگیری داشته است. در همین مدت میزان تقاضای آنلاین برای اجناس سوپرمارکتی و آرایشی و بهداشتی رشد قابل ملاحظه‌ای داشته که به لطف رشد حدوداً چهار برابری ضریب نفوذ اینترنت طی سال‌های اخیر بوده است و سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی به 5 /6 درصد رسیده است.

در بازار املاک ایران نیز شاهد دو رفتار جداگانه بودیم. یکی پویش بخشش اجاره‌بها بود که از سوی برخی از موجران واحدهای مسکونی و تجاری صورت گرفت و شامل ماه‌های فروردین و اردیبهشت می‌شد. یکی دیگر نیز تبدیل بخشی از فایل‌های اجاره به رهن کامل بود. رونق بورس تهران طی ماه‌های اخیر به قدری سروصدا به پا کرده که یکی از مجریان تلویزیون طی روزهای اخیر در برنامه‌اش اعلام کرد که «من این روزها هر فردی را می‌شناسم یا در کار پارکور هست یا بورس». و به همین علت هم تقاضا برای پولِ پیش از طرف موجران افزایش یافته است. رونق مذکور و افزایش شاخص بورس تهران در برابر کسادی بسیاری از کسب‌وکارها منجر به این شده که بسیاری از مردم در شرایط فعلی ترجیح دهند تا بخشی از دارایی‌های خود را وارد بازار سرمایه کرده و از موقعیت فعلی استفاده کنند، به‌طوری که بر اساس تخمین‌ها فقط در اردیبهشت‌ماه امسال عددی بالغ بر ۲۵ هزار میلیارد تومان از سوی حقیقی‌ها وارد این بازار شده است. اگرچه پوشش رسانه‌ای گسترده اخبار مربوط به بورس تهران و سهام عدالت نیز در این موضوع بی‌تاثیر نبوده‌اند.

اما آیا مردم نسبت به قبل بیشتر دوراندیش شده‌اند؟

پیش‌بینی رفتار مردم در این ایام و ایام پساکرونا چندان آسان نخواهد بود چرا که نه مشخص است که کرونا تا چه زمانی با ما خواهد بود و نه کاملاً مشخص است که اثرات این بحران عالم‌گیر که در نوع خود بی‌سابقه بوده است (به دلایلی که پیش‌تر توضیح داده شد)، به چه میزان خواهد بود. در ایران نیز معمولاً تفکر بلندمدت در تصمیم‌گیری‌های زندگی افراد جایگاه بالایی ندارد، که در این زمینه مطالب زیادی نوشته شده است که یکی از شناخته‌شده‌ترین آنها مقاله «جامعه کوتاه‌مدت» دکتر همایون کاتوزیان است.

 به‌اضافه اینکه یکی از مسائل مهمی که احتمالاً در کشور ما اهمیت کمتری به آن داده شده آموزش مفاهیم مربوط به امور مالی شخصی (Personal Finance) است که می‌تواند به خانوارها در تصمیم‌گیری‌های مالی خود کمک کند. بنابراین با توجه به مشکلات و ابهامات فعلی، انتظار نمی‌رود که دوراندیشی در تصمیم‌گیری‌های مختلف مردم کشور ما نقش چندانی داشته یا جایگاه آن تغییر محسوسی کرده باشد. به‌خصوص با توجه به اینکه این مقوله تا حد زیادی فرهنگی است، تغییرات در این حوزه نیاز به کار و زمان طولانی جهت فرهنگ‌سازی دارد و بعید است که اتفاقات کوتاه‌مدت در جامعه ما در تفکرات بلندمدت افراد تاثیرگذار باشد.