تسهیل روسی

طرح موضوع لغو روادید میان ایران و روسیه مدتی است نقل محافل شده است. بسیاری از علاقه‌مندان به سفر به روسیه از شنیدن این خبر خوشحال شدند. حال چه آینده‌ای پیش روی تبادل توریست بین دو کشور و از همه مهم‌تر فعالیت‌های تجاری قرار دارد؟

اینکه مساله لغو روادید بین ایران و روسیه مطرح شده، این هدف را دنبال می‌کند که دو کشور می‌خواهند روابط بین خود در سطح دولت‌ها و مردم دو کشور را توسعه دهند. بر همین اساس، یکی از این موارد می‌تواند سفرهایی باشد که طیف وسیعی از مسافرت‌ها از جمله سفرهای شغلی، تفریحی، درمانی و بازدید از طبیعت را در‌بر می‌گیرد. کسانی که بیزینس و تجارت دارند همواره خواهان این بوده‌اند که تسهیلاتی فراهم شود تا آنها بتوانند از روسیه، ویزای راحت‌تری بگیرند که کار تردد آنها را سهل‌تر می‌کند. واقعیت آن است که دشواری‌های زیادی از گذشته پیش روی سفر فعالان اقتصادی و گردشگران به روسیه وجود داشته و به خصوص این سختی‌ها برای رانندگان کامیون‌ها یا کامیون‌دارانی که می‌خواستند به این کشور رفته و در مرز با ایران تردد داشته باشند، بیشتر به چشم می‌خورد. آنها باید ارتباطات خود را از طریق زمینی یا کشتی‌های رو-رو برقرار می‌ساختند و کامیون‌های آنها که قرار بود در بنادر روس مثل ماخاچ قلعه یا آستاراخان توقف داشته و بار پیاده کنند؛ اصولاً در این زمینه مقداری با دشواری‌هایی روبه‌رو بودند. در واقع، در سال 2000 بین ایران و هندوستان و روسیه در سن‌پترزبورگ، بر اساس آنچه سازمان ملل متحد مطرح کرده بود، کریدورهای ترانزیتی تعریف شده بود که کریدور جدید شمال-جنوب را طراحی می‌کرد؛ به این معنا که محموله‌ها از اروپای شمالی به سمت روسیه بیاید و در آنجا با گذار از خاک این کشور یا به وسیله کامیون یا به وسیله راه‌آهن، به یکی از بنادر روسیه در دریای خزر برسد و پس از آن، سوار کشتی رو-رو شده و به بنادر ایران بیاید؛ در نهایت کالاها با گذر از ایران، به بندرعباس و خلیج فارس رفته و آنجا، با کشتی‌های رو-رو به هند بروند و بالعکس این کار تکرار شود. در واقع کریدور شمال-جنوب تعریف شده بود که 20 میلیون تن کالا در سال حمل و نقل شود. در واقع استفاده از این کریدور نسبت به مسیر سنتی که از طریق بابل، دریای خزر، کانال سوئز و جبل الطارق از راه دریای شمال به شمال اروپا برود، ارزان‌تر و کوتاه‌تر بود؛ اما مشکل اصلی آنجا بود که کامیون‌هایی که در این مسیر تردد می‌کردند، با موانع روبه‌رو می‌شدند و در حالی که می‌خواهند از مسیر زمینی بروند و سوار کشتی نشوند، اما مسائل و مشکلاتی در گذر از خاک آذربایجان به دربند روسیه داشتند. یعنی این مرز تا سال گذشته و درست از سال 1994 که جنگ میان روسیه و چچن رخ داده بود، بسته شد و این چنین مواردی، همیشه شکایت کامیون‌داران را به دنبال داشت. از سوی دیگر، محموله‌های ایرانی باید به کامیون‌های آذربایجانی یا ترک تحویل داده می‌شد تا آنها بار را به روسیه برسانند؛ بنابراین وقتی صحبت از ویزا و لغو صدور روادید می‌شود، دولت روسیه قصد دارد با همکاری دولت ایران، صدور ویزا را تسهیل کرده که این موضوع برای کامیون‌های ایرانی هم بسیار حائز اهمیت است. در عین حال، سخنگوی دولت روسیه چند مرتبه اعلام کرده لغو صدور روادید در ابتدا برای بازرگانان و رانندگان کامیون‌ها ارائه می‌شود.

البته در دورانی که روسیه با مشکلات سیاسی با ترک‌ها مواجه شده بود، تردد کامیون‌های ایرانی با سهولت بیشتری صورت می‌گرفت.

دقیقاً همین‌طور است. در این دوران به ویژه زمانی که ترکیه با روسیه روابط تیره و تاری داشت، روسیه نیاز به واردات کالاهای مصرفی از جمله مواد غذایی و محصولات کشاورزی داشت و بنابراین برای کامیون‌های ایرانی، تسهیلات ویژه قائل می‌شدند؛ به نحوی که برای آنها ویزا را زودتر صادر می‌کرد و کار آسان‌تر و با قیمت کمتر، پیش می‌رفت؛ بنابراین این موضوع کمک‌رسان کامیون‌ها و تجار ایرانی بود؛ اما بعد از اینکه روابط روسیه و ترکیه بهتر شد، این موضوع از حالت تسهیل‌گری قبلی خارج شد. به همین دلیل اکنون تلاش سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه این است که بتوانند تسهیلاتی در زمینه صدور ویزا ایجاد کند به نحوی که تجار و توریست‌ها بتوانند ویزای توریستی را راحت‌تر دریافت کرده و در روابط بین‌الملل، کار تسهیل شود. این در شرایطی است که در موضوع لغو روادید، هر یک از دو طرف به هر مقداری که تعرفه برای صدور ویزا وضع کند؛ طرف مقابل هم به همان مقدار تعرفه خواهد گذاشت. به این ترتیب که اکنون صدور ویزا برای افغان‌ها 80 یورو است در حالی که در روسیه این رقم به 120 یورو هم می‌رسد؛ بنابراین پرداخت این هزینه برای مسافران روسیه دشوار است؛ چرا که آنها ترجیح می‌دهند ترکیه را به عنوان مقصد گردشگری انتخاب کنند که هم ارزان‌تر است و هم ویزا نمی‌خواهد. بر این اساس، یکی از مواردی که می‌تواند تسهیل کند و تبادل توریست را گسترش دهد، برداشتن ویزاست؛ چرا که با گرجستان اکنون لغو ویزاست و ترکیه هم روادید نمی‌خواهد. البته در گذشته با توجه به مسائل تحریم دوباره ویزا برای گرجستان برقرار شده بود ولی الان دوباره لغو شد؛ بنابراین می‌توانیم نتیجه بگیریم محدودیت‌هایی که کشورها برای ویزا قائل می‌شوند، بر روی صنعت توریست اثر می‌گذارد؛ چرا که در شرکت‌های هواپیمایی نیز، خطوط پروازی که لغو شده بود، دوباره فعال می‌شوند و بنابراین، روسیه به این فکر است که با لغو روادید، تعداد مسافران ایرانی افزایش یابد و حتی اگر لغو روادید نیز صورت نگیرد، حداقل صدور ویزا تسهیل شود

با توجه به شناختی که از روس‌ها دارید، فکر می‌کنید این اتفاق چه زمانی رخ دهد؟

کار عملاً وارد این فرآیند شده است که به راحتی ویزا صادر شود. البته حرف از این موضوع بسیار زده شده و باید در عمل، کار صدور ویزا را دید که آیا نسبت به قبل تسهیل شده یا خیر. حداقل طبق اطلاعی که دارم، تا اردیبهشت‌ماه امسال، حتی برای پذیرش یک هیات علمی ایرانی در روسیه، بالغ بر دو تا سه هفته طول کشید تا ویزا صادر شود؛ بنابراین روسیه و ایران در این فکر هستند که با تسهیل در صدور ویزا یا لغو آن، به صنعت توریست کمک کنند. روس‌ها نیز در بخش‌های آسیایی کشور خود و قفقاز شمالی، جمعیت مسلمانی دارند که علاقه‌مند به سفر به ایران هستند ولی امکان آن را ندارند؛ بنابراین به دلیل هزینه بالای صدور روادید، به جای اینکه به دولت ایران، هزینه ویزای 120 یورویی را بدهند به ترکیه می‌روند و بر اساس آمارها، سالانه چهار میلیون نفر توریست از روسیه به ترکیه می‌روند؛ در حالی که اگر این تعداد درست باشد، پتانسیل خوبی برای ایران می‌تواند باشد. این در شرایطی است که بسیاری از توریست‌های روس برای تجارت چمدانی به ترکیه می‌روند و در برخی شهرهای کوچک این کشور، بیزینس‌های کوچکی در بازارچه‌های مرزی شکل می‌گیرد که حتی به شهرهایی مثل مسکو، لنین و سن‌پترزبورگ نیز کشیده می‌شود و در آنجا مشاهده شده که در پیرامون شهرها، بازارچه‌های محلی وجود دارد که بیزینس کوچک داشته و با یک ساک دستی، چند دست لباس از ترکیه خریداری کرده و در این بازارچه‌ها می‌فروشد و ایجاد اشتغال می‌کند. البته این موضوع ناپسند هم نیست؛ چرا که در توصیه‌های سازمان ملل هم وجود دارد که تسهیلاتی برای بیزینس‌های کوچک فراهم شده تا اشتغال ایجاد کند، چرا که همین امر منجر به افزایش تولید ناخالص داخلی کشورها می‌شود. این در حالی است که توریست‌های روسیه هم به ترکیه می‌روند.

چرا ایران نمی‌تواند توریست‌های روسیه را جذب کند؟ موانع پیش رو را در چه مواردی می‌توان خلاصه کرد؟

ایران نمی‌تواند روس‌ها را جذب کند، چرا که اغلب آنها مسیحی هستند و برخی محدودیت‌های موجود در ایران برای آنها خوشایند نیست، در این میان تنها تعداد معدودی از روسیه به ایران می‌آیند که در حوزه توریسم فرهنگی یا علمی یا ژئوتوریست هستند و اغلب، به دنبال تفریح و خوشگذرانی یا استفاده از دریا به ایران نمی‌آیند، چرا که در این مورد محدودیت‌هایی برای زنان وجود دارد و بر اساس قوانین شرعی ما، امکان آن وجود ندارد؛ بنابراین ایران می‌تواند تعداد کمی از توریست‌ها را جذب کند؛ ولی ترکیب کسانی که به این روش‌های توریستی به ایران می‌آیند نسبت به کل جریان توریست کم است و شاید 10 درصد را دربر گیرد. ولی از سمت ایران نیز اعلام شده در این دو سال اخیر، تعداد توریست‌های روسی که به ایران سفر کرده‌اند، حدود پنج برابر شده و حتی برخی روایت‌هایی مبنی بر 20 برابر هم وجود دارد، اما باید توجه داشت که قدر‌مطلق این تعداد توریست بالا نیست و اگر در گذشته هزار نفر به ایران سفر می‌کرده‌اند، اکنون به 20 هزار نفر رسیده است؛ در حالی که رقم مذکور برای تبادل توریست میان ایران و روسیه اصلاً قانع‌کننده نیست؛ در حالی که شاید فردی 20 برابر شدن را بشنود، ذوق‌زده شود؛ ولی هفت هزار تا 20 هزار نفر در مقابل چهارمیلیون‌نفری که به ترکیه سفر می‌کنند، جالب نیست. واقعیت آن است که توریست، اقتصاد فرعی، حمل و نقل، آژانس‌های مسافرتی و سایر موارد اقتصاد ایران را می‌تواند پشتیبانی کند و حتی خطوط زمینی، دریایی و هوایی در جابه‌جایی مسافر را متاثر کرده و اشتغال زیادی ایجاد کند؛ ولی اگر برای توریست، تفریحی وجود نداشته باشد، نمی‌تواند آنقدر موثر و پایدار باشد. ضمن اینکه این تعداد توریست اگرچه خوب است، ولی تاثیر درآمدی ندارد. نکته دیگر زبان است. زبان روسی باید در ایران شناخته‌شده باشد، اکنون ترک‌ها زبان روسی می‌دانند و در ترکیه مناطقی که توریست‌پذیر هستند؛ علاوه بر اینکه با ترکی، انگلیسی و فارسی حرف می‌زنند، حتی به روسی نیز صحبت می‌کنند به خصوص در مناطقی مثل آنتالیا که به راحتی به دلیل تسلط بر زبان‌های مختلف، توریست را به راحتی هدایت می‌کنند و شرکت‌ها، مسافرخانه‌ها، هتل‌ها و آژانس‌های مسافرتی، روسی نیز بلد هستند. پس محدودیت دیگر از هر دو شکل پیش روی تبادل توریست بین ایران و روسیه، زبان است. در مجموع لغو روادید می‌تواند کمکی برای تبادل بیشتر توریست بین دو کشور باشد، ولی آنقدری نیست که بتواند در اقتصاد تاثیرگذار بوده و درآمدهای حاصل از بخش توریست در اقتصاد ایران و تولید ناخالص داخلی تاثیر چندانی ندارد؛ ولی می‌تواند با خودش تبعات دیگری داشته باشد. تاثیرات متقابل فرهنگی از جمله این مسائل است. دیدگاه‌های ما نسبت به روسیه، کامل نیست و درهای روسیه به روی ما ایرانی‌ها بسته بوده و رونق تبادل توریست می‌تواند پتانسیل‌های اقتصادی در بخش بازرگانی، معدن و صنعت داشته باشد؛ این چیزی نیست که با تسهیل صدور ویزا به اوج برسد؛ چرا که برای شناخت بازار روسیه، کار کمی انجام شده و نمایشگاه‌های صنعتی و بازرگانی کمی از سوی دو کشور برگزار شده است. شناخت روسیه هم نسبت به ما کم است. در حالی که شما وقتی به فروشگاه‌هایی که محصولات چینی یا هندی یا حتی مصرفی ترک دارند، مراجعه می‌کنید احساس آشنایی با این کالاها و برندهایشان دارید، چرا که ما به این کشورها نفت صادر می‌کنیم و اقتصاد ما مبتنی بر نفت است ولی اگرچه اقتصاد روسیه نیز مبتنی بر نفت و گاز و مواد جنگلی و صنایع چوب و فلزات است، ولی ساختار و ترکیب واردات روسیه برای ما شناخته‌شده نیست و ما برندهای روسی را نمی‌شناسیم. بنابراین با توجه به اینکه ساختار اقتصادی روسیه شبیه ایران است، اقتصاد ما با اقتصاد روسیه تکمیل‌کننده هم نیستند.

اکنون لغو صدور روادید به چند آژانس مسافرتی خاص سپرده شده است. این واگذاری می‌تواند چه تبعاتی داشته باشد؟

در سفارتخانه‌ای که ویزا صادر می‌شود، اعضای سفارتخانه علاقه‌مند هستند که در این زمینه با یک گروه خاص کار کنند؛ بنابراین اکنون در مورد روسیه نیز گفته شده که به صورت گروهی می‌توانند ویزا صادر کنند یا برای یک گروه، لغو روادید کنند؛ چرا که در یک گروه، مسوولیت با یک فرد حقیقی یا حقوقی است که کار را بر عهده می‌گیرد و سفارتخانه به جای اینکه بخواهد با 50 نفر، سر و کار داشته باشد که برخی از آنها، زبان روسی هم نمی‌دانند، ترجیح می‌دهند که از طریق آژانس‌ها کار را پیش برند، ضمن اینکه درآمدزایی نیز برای عده‌ای می‌شود، در مقابل برای مسافران نیز راحت‌تر است که به آژانس مراجعه کرده و همه کار خود را تا روز مصاحبه بر عهده او بگذارند، حال که روادید هم به صورت محدود لغو شده، بسیار راحت‌تر است که بتوان کار را با یک شخصیت حقوقی پیش برد، این برای دو طرف مفید است و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد. این کار خوبی است و باید تعمیم داده شود. ممکن است که این روادید به سهولت به همه داده نشود، ولی در قالب آژانس‌ها، کار با سرعت و با هزینه کمتر پیش می‌رود. چرا که نماینده آژانس، همه پاسپورت‌های متقاضیان را یکجا به سفارت برده و پرونده تشکیل می‌دهد. در واقع، افرادی که مورد اعتماد سفارت هم هستند، کارگزار می‌شوند و حق‌العمل خود را می‌گیرند. در این میان شاید زد و بندی هم برای دادن مجوز به برخی آژانس‌ها شکل گیرد، اما به هر حال همه چیز برای متقاضیان مفید است و در نهایت ایجاد اشتغال می‌کند. توریست دسته‌جمعی و ورودش به یک کشور هم درآمدهای زیادی دارد و خدمات نیز به صورت مشخص و شناسنامه‌دار به این افراد داده می‌شود. پس برای کشورها ساده‌تر این است که کار را گروهی هدایت کنند. این سیاست روسیه است.

باعث ایجاد رانت برای آن آژانس‌ها نمی‌شود؟

اگر بخواهیم بگوییم که منافعی برای عده‌ای خاص دارد، همان‌طور که گفتم مزایایی هم دارد که از ضرر آن بیشتر است. حتی برخی کشورها وقتی که کل مدارک را ارائه دهیم ویزا نمی‌دهند ولی اگر از طریق یک آژانس شناخته‌شده باشد، حتماً کار با سرعت بیشتری پیش می‌رود. رانت ممکن است پیش آید، ولی ایجاد اشتغال برای عده‌ای می‌کند و به نفع متقاضی است و کسی دیگر نمی‌تواند خلاف قانون رفتار کند. در این میان لغو صدور روادید احتمالاً به رونق رفت و آمد بیشتر روس‌ها به ایران منجر شود، چرا که برخی از آنها در ایران فامیل دارند و برخی از آنها نیز شیعه بوده و برای وجوهات شرعی خود به مشهد مقدس نیز سفر می‌کنند؛ اما به هر حال باید گفت ما جاذبه‌های روس‌ها را به خوبی نمی‌شناسیم و آنها نیز شناخت دقیقی از ما ندارند، بنابراین باید شرایطی را فراهم کنیم که هر دو طرف از این لغو روادید بیشترین بهره را ببرند. ما جاذبه‌های روسیه را نمی‌شناسیم و کمتر شهر دربند را که آثار قلعه ساسانیان در آنجا برپاست دیده‌ایم، یا نمی‌دانیم که در داغستان و قفقاز شمالی در جمهوری روسیه، برخی ایرانی‌الاصل‌ها وجود دارند و زندگی می‌کنند. اینها جاذبه‌هایی از روسیه است که ما نمی‌شناسیم. در عین حال، سالانه هفت میلیون نفر ایرانی به عتبات عالیات می‌روند ولی نمی‌دانند که قبر امیرکبیر آنجاست یا تیسفون را ندیده‌اند و هیچ‌وقت هم سری به طاق کسری نزده‌اند؛ بنابراین باید تبلیغات و اطلاع‌رسانی در مورد جاذبه‌های طبیعی و توریستی ایران را داشته باشیم و اطلاعاتی به مردم روسیه بدهیم تا از این فرصت پیش‌آمده ناشی از لغو روادید، بتوانیم استفاده کرده و روس‌ها را به ایران علاقه‌مند کنیم. اکنون لغو روادید بین ایران و روسیه می‌تواند کمک کند تا آرام‌آرام تبادل توریست گسترش یابد و فرهنگ دو طرف مبادله شود. این در شرایطی است که این انتقال فرهنگ ممکن است مثبت یا منفی باشد، ولی اصولاً بین ایران و روسیه تبادل فرهنگی وجود دارد و در طرف ایرانی نیز افرادی وجود دارند که شیفته ادبیات روسی هستند؛ همان‌طور که می‌دانید ادبیات روسی اولین ادبیات خارجی است که در ایران ترجمه شده و قدمت آن به بیش از 100 سال می‌رسد، ضمن اینکه اولین آثاری که از زبان خارجه ترجمه شده، مربوط به ادبیات روسی است؛ چرا که ساختار جامعه نیز نیاز دارد که روابط ادبی را توسعه دهد. بنابراین اگر توریست لغو روادید شود، اکنون بیشتر کسانی که فرهنگی هستند، به روسیه می‌روند و کسی برای خوشگذرانی نخواهد رفت؛ چرا که روسیه سرزمین شگفتی‌هاست و مردمی دارد که تاریخ کهنسالی دارند و ادبیات غنی را یدک می‌کشند که بسیاری از روشنفکران ما را به خود جذب کرده است.