پیوند تکنولوژی و صادرات
چگونه می‌توان در صادرات پتروشیمی موفق‌تر بود؟
امروزه صنعت پتروشیمی نقش بسزایی در رشد اقتصادی ایران بازی می‌کند و بخش قابل توجهی از سبد صادرات غیرنفتی کشور به محصولات این صنعت ارزشمند اختصاص یافته است. با توجه به این موضوع، بررسی مداوم چالش‌های پیش‌روی این صنعت و لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت برای رویارویی با این مخاطرات ضروری به نظر می‌رسد.
امروزه صنعت پتروشیمی نقش بسزایی در رشد اقتصادی ایران بازی می‌کند و بخش قابل توجهی از سبد صادرات غیرنفتی کشور به محصولات این صنعت ارزشمند اختصاص یافته است. با توجه به این موضوع، بررسی مداوم چالش‌های پیش‌روی این صنعت و لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت برای رویارویی با این مخاطرات ضروری به نظر می‌رسد. عصر تکنولوژی صنایع سودده متعددی را به ورطه ورشکستگی کشانده، هرچند این مقوله ممکن است در صنعت مورد بحث با سرعت کمتری رخ دهد. تحولات تکنولوژی صنعت پتروشیمی طی یک دهه اخیر بسیار چشمگیر بوده و بدون توجه به آن سرمایه‌گذاری‌های جاری و آتی با چالش‌های جدی مواجه خواهد بود.
محصولات بالادستی صنعت پتروشیمی عمدتاً شامل الفین‌ها و آروماتیک‌ها بوده که به عنوان مواد اولیه طیف وسیعی از پلیمرها استفاده می‌شود. در این صنعت حدود 80 درصد بهای تمام‌شده تولید الفین‌ها / آروماتیک‌ها ناشی از بهای خوراک مصرفی است، بنابراین تکنولوژی با تمرکز بر این نکته کلیدی سعی بر آن داشته یا خوراک ارزان‌قیمت جدیدی را به سبد خوراک بیفزاید یا تولید خوراک ارزان‌قیمت را تسهیل کند. رایج‌ترین خوراک مصرفی برای تولید الفین‌ها / آروماتیک‌ها در دنیا خوراک نفتا (با قیمت بالا و بازدهی تولید پایین) و خوراک اتان (با قیمت پایین و بازدهی بالا) است که البته دسترسی به خوراک باارزش و ارزان اتان تا پیش از این کلیدی‌ترین مزیت رقابتی تولید الفین‌ها در خاورمیانه محسوب می‌شد. در حال حاضر مهم‌ترین چالش‌های تکنولوژیک که می‌تواند مزیت رقابتی صنعت پتروشیمی در ایران و خاورمیانه را تحت‌الشعاع قرار دهد به شرح زیر است.
توسعه تکنولوژی شیل در آمریکای شمالی
از اواخر سال 2012 با تجاری‌سازی بهره‌برداری گاز طبیعی و نفت از ذخایر شیل، امکان دستیابی صنایع پتروشیمی ایالات متحده به خوراک اتان ارزان‌قیمت فراهم شد و به‌سرعت سرمایه‌گذاری انبوهی روی واحدهای جدید تولید الفین انجام شد. این سرمایه‌گذاری‌ها سبب ورود 10 میلیون تن انواع محصولات پلیمری / الفینی طی سال‌های 2020-2017 خواهد شد که به‌شدت عرصه رقابت برای تولیدکنندگان خاورمیانه را تنگ خواهد کرد. علاوه بر این پیش‌بینی می‌شود تا سال 2020، ایالات متحده 9 میلیون تن خوراک اتان نیز صادر کند تا دسترسی به خوراک باارزش اتان بیش از پیش برای سایر مناطق دنیا مهیا شود.
توسعه تکنولوژی تولید الفین‌ها از زغال در چین
با توجه به وجود منابع قابل توجه زغال در کشور چین، شرکت‌های صاحب تکنولوژی از سال 2010 با طراحی فرآیند مناسبی امکان تولید دامنه وسیعی از محصولات پتروشیمی را با استفاده از خوراک ارزان زغال برای بزرگ‌ترین بازار مصرف محصولات پتروشیمی مهیا کردند. در این تکنولوژی ابتدا زغال به Syn Gas، سپس به متانول و در نهایت به الفین (تکنولوژی CTO /MTO) تبدیل می‌شود. با توسعه این تکنولوژی چین بنا دارد واردات محصولات پتروشیمی را از رقم حدود هفت میلیون تن در سال 2014 به کمتر از سه میلیون تن در سال 2018 تقلیل دهد.
توسعه تکنولوژی تولید الفین‌ها با استفاده از بیوتکنولوژی در برزیل
با توجه به منابع انبوه نیشکر در برزیل، تحقیقات گسترده‌ای روی تولید اتانول از نیشکر و سپس تولید الفین صورت پذیرفته، اما هنوز به مراحل کاملاً تجاری نرسیده است از طرف دیگر با توجه به محدودیت این نوع خوراک، این موضوع چالش قابل توجهی در محدوده کل صنعت محسوب نمی‌شود.
توسعه زنجیره ارزش متان با استفاده از تکنولوژی اکسیداسیون متان
تولید اتیلن از طریق اکسایش متان (فرآیند OCM) بیش از 30 سال سوژه محافل علمی-تجاری بوده است. خوراک متان یا گاز طبیعی ارزان‌ترین و فراوان‌ترین ماده تولید فرآورده‌های پتروشیمی است بنابراین تکنولوژی که این خوراک را برای تولید الفین‌ها / آروماتیک‌ها به‌کار بندد از مزایای اقتصادی-زیست محیطی قابل توجهی برخوردار خواهد بود. در انتهای سال 2014 یک شرکت آمریکایی (سیلوریا) اعلام کرد که به تکنولوژی تجاری OCM دست یافته و با توجه به اینکه توسعه این تکنولوژی انقلابی در صنعت پتروشیمی به‌پا خواهد کرد شرکت‌های معتبر بین‌المللی برای شریک شدن در این تکنولوژی با شرکت سیلوریا به سرعت اعلام آمادگی کردند (شرکت‌های Braskem, Linde, Aramco, Natpet, Mair Tecnimont, AirLiquid). اهمیت این تکنولوژی زمانی پررنگ‌تر می‌شود که علاوه بر تولید مستقیم الفین‌ها / آروماتیک‌ها از خوراک متان، انواع برش‌های نفتی را نیز تولید می‌کند و بنابراین جایگزین مناسبی برای تکنولوژی‌های GTL نیز است. با توجه به اختلاف فاحش بهای تمام‌شده تولید محصولات پتروشیمی از گاز طبیعی قطعاً طی پنج سال آینده با توسعه این تکنولوژی، بازار محصولات پتروشیمی در سیطره دارندگان تکنولوژی OCM خواهد بود.
نتیجه‌گیری
پیشتر صنعت پتروشیمی در منطقه خاورمیانه به‌واسطه دستیابی به خوراک ارزان‌قیمت، مزیت رقابتی بلامنازعی را در اختیار این کشورها قرار داده بود اما روند فوق نشان می‌دهد به مدد تکنولوژی به تدریج سایر مناطق دنیا نیز به تولید انبوه محصولات پتروشیمی ارزان‌قیمت روی آورده‌اند. با توجه به تولید انبوه محصولات پلیمری توسط ایالات متحده و چین به‌تدریج عرصه رقابت در بازار صادرات این محصولات برای تولیدکنندگان خاورمیانه تنگ و تنگ‌تر می‌شود. به نظر می‌رسد از آنجا که ایران دارنده اولین منابع گاز طبیعی در دنیاست برای بازیابی توان رقابت در عرصه صادرات صنعت پتروشیمی، سرمایه‌گذاری برای دستیابی یا انتقال تکنولوژی‌های به‌روز در اولویت قرار گیرد.
