آب جاری از قله‎‌ کوه است

در چند سال اخیر ضریب نفوذ اینترنت در ایران افزایش چشمگیری داشته است؛ تا اندازه‎ای که مشتق (آهنگ) افزایش تعداد کاربران اینترنت در ایران، یکی از بیشترین مقادیر را در بین کشورهای جهان دارد. تعداد کاربران اینترنت از 23 میلیون نفر در سال 2008 به 7 /56 میلیون نفر در سال 2016 بالغ شده است که رشدی حدوداً دو و نیم برابری را نشان می‎دهد.1 افزون بر این، اتمام مجوز انحصاری رایتل برای ارائه خدمات اینترنت نسل سوم و چهارم در بهار 1393 از یک‌سو و سیاست‎های دولت یازدهم در افزایش سرعت و سطح دسترسی به اینترنت از سویی دیگر، موجب شده متوسط کیفیت اینترنت به نحو محسوسی افزایش یافته و قیمت نهایی آن کاهش یابد.

تحولات فوق بستر بسیار مناسبی را برای تکمیل و گسترش زیست‎بوم کارآفرینی کشور در حوزه‎‌ فناوری اطلاعات و ارتباطات فراهم کرده است. در دو سال گذشته تعداد استارت‎آپ‎های موفق در این حوزه چندین برابر شده و طیف وسیعی از سرمایه‎گذاران مانند شتاب‎دهنده‎ها، مراکز رشد و شرکت‎های سرمایه‎گذاری خطرپذیر شکل گرفته‎اند. فین‌تک یا همان استفاده از تکنولوژی‎های نوین در تاسیس استارت‌آپ‎های حوزه‎‌ مالی، یکی از زیرشاخه‎هایی است که بیشترین بهره را از بهبود زیرساخت اینترنت در کشور برده است؛ زیرا ارائه‎‌ خدمات جدید در این حوزه نوعاً بر بستر موبایل صورت گرفته و نیازمند دسترسی دائم، عمومی و ارزان به اینترنت است.

فین‌تک؛ مزایا و معایب

شاید بد نباشد قبل از پرداختن به مزایا و معایب فین‌تک، تعریفی از این حوزه ارائه کنیم. فین‌تک یا فناوری‌های مالی معادل Financial Technology یا FinTech تعاریف مختلفی دارد که برخی وسیع‎تر و برخی محدودترند. مثلاً این یکی از تعاریفی است که از بقیه میانه‎تر است2: نوآوری در ارائه خدمات سنتی و جدید مالی. این نوآوری از طریق طیف وسیعی از اپلیکیشن‌های فناورانه به کار می‌رود که در تمام بخش‎های زنجیره ارزش محصولات مصرفی کاربرد دارند.

فین‌تک روزبه‌روز معنایی گسترده‎تر یافته و هم‎اکنون نقش آن به عنوان برهم‎زننده‎3 نظم موجود در بخش‎های مختلف نظام مالی و پولی اعم از پرداخت‎های خرد، انتقال وجه، وام، مقایسه و فروش آنلاین انواع بیمه‎نامه‎ها، افزایش سرمایه و مدیریت دارایی و حتی در شکل‎دهی به پارادایم‎های جدید مانند واحد پول بیت‎کوین به رسمیت شناخته شده است؛ تا جایی که گسترش روزبه‌روز تعداد راهکارهای آنلاین در زمینه‎های فوق، تبدیل به یکی از مهم‌ترین تهدیدهای بانکداری و سبدگردانی سنتی شده است. علاوه بر این، امروزه به فین‌تک به عنوان بستری مناسب برای پیاده‎سازی ایده‎های مبتنی بر اقتصاد شراکتی4 و سرمایه‎گذاری جمعی5، نگاه می‎شود.

مزیت‎های اصلی صنعت فین‌تک را می‎توان به شرح زیر برشمرد:

 راحتی: هدف اولیه شکل‎گیری فین‌تک، ارائه‎ خدمات سنتی بانکی و پرداخت بر بستری سریع‎تر و کم‎دردسرتر بوده است. به عنوان مثال، اپلیکیشن‎های پرداخت خرد عموماً کاربرپسند هستند و کار با آنها راحت است. تنها با اسکن یک بارکد مربعی6‌ یا حتی نزدیک شدن به یک دستگاه اسکن امواج می‎توانید کرایه تاکسی، فاکتور خرید از فروشگاه پوشاک، سوپرمارکت، میوه‏فروشی و... را تسویه کنید. محدودیت‎های یک شبکه بانکی گسترده از قبیل رمز پرداخت اینترنتی، رمز دوم و تاریخ انقضای کارت در اینجا مانعی برای سرعت در پرداخت و راحتی نخواهد بود.

 انعطاف‎: نظام مالی در طراحی ابزارهای جدید تامین مالی تابع نیازهای بازار و فعالان اقتصادی است. به عبارت بهتر این ابزارها برای زنده کردن فرصت‎های همکاری برد-برد طراحی می‎شوند؛ فرصت‎هایی که بدون این ابزارها موضوعیت اجرایی پیدا نمی‎کنند. اما اضافه کردن یک امکان مالی جدید برای یک نهاد مالی مانند بانک نیازمند طی زمان طولانی برای اخذ مجوزها و تاییدهای بالادستی و از آن مهم‎تر حل تزاحم منافع ذی‎نفعان اعم از سهامداران، مدیریت، کارکنان و سپرده‎گذاران است. اما در استارت‌آپ‎های حوزه فین‌تک، تعداد و جنس ذی‎نفعان بسیار محدودتر است و طراحی خدمات از اساس مبتنی بر حل مشکلات کاربران صورت گرفته است. علاوه بر این، همواره برای کاربر این امکان وجود دارد که بدون مراجعه به شعبه‌ یا پرداخت هزینه، از ادامه دریافت خدمت منصرف شده و به رقبا مراجعه کند. در نتیجه، رقابت در ارائه خدمات جدید از نظام مالی سنتی شدیدتر و لاجرم سرعت انطباق با آخرین تغییرات در نیازهای مشتری، بالاتر است.

 هم‎افزایی: هرچه زیست‎بوم کارآفرینی رشد بیشتری کرده و استارت‌آپ‎ها در حوزه‎های متنوع‎تری فعالیت خود را گسترش دهند، ارزش افزوده‎‌ فین‌تک بیشتر می‎شود. تصور کنید که بتوانید با یک کیف پول الکترونیک، کرایه خود را در اسنپ و تپسی پرداخت کنید، از اپلیکیشن دیجی کالا خرید کنید، قبض‎های خود را تا سقف مبلغ خاصی به‌صورت اتوماتیک پرداخت کنید، خریدهای درون‌برنامه‎ای خود را از کافه بازار انجام دهید و... به عبارت بهتر، اثر شبکه‎ای در این مورد کاملاً وجود داشته و بسته به تعداد پذیرنده‎ها، ضریب نفوذ استارت‌آپ‎های فین‌تک نیز افزایش می‎یابد.

 شفافیت: مدیریت مالی هم در سطح فردی و هم در سطح شرکتی علاوه بر دانش، نیازمند در اختیار داشتن ابزارهای مناسب برای دسته‎بندی، داده‎کاوی و استخراج نتایج از تراکنش‌های مالی است. بخش مهمی از استارت‌آپ‎های فعال در حوزه فین‌تک بر مبنای کمک به کاربر برای بهینه‎سازی رفتار مالی طراحی و توسعه داده شده‎اند. این بهینه‎سازی طیف گسترده‎ای از خدمات از تحلیل رفتار کاربر در سرمایه‎گذاری‎های کلان و خرد گرفته تا خریدهای روزمره وی را در‌بر می‎گیرد. امکان ارائه با فرمت‌های جذاب و قابل فهم و همچنین ارائه پیشنهاد با الگوریتم‎های هوش مصنوعی برای تحلیل رفتار کاربر، جذابیت و مزیت این حوزه را دوچندان کرده است.

علی‎القاعده مانند هر پدیده اقتصادی و اجتماعی دیگری، گسترش نفوذ فین‌تک در اقتصاد معایبی هم با خود به دنبال دارد که مهم‌ترین آنها به شرح زیر هستند:

 امنیت اطلاعات: تبادلات مالی به علت حساسیت بالا و ارزش افزوده فراوانی که برای طرفین دارند، همواره گزینه مناسبی برای هکرها و سارقان اینترنتی بوده‎اند. افزون بر این، نفس اینکه یک شرکت کوچک و تازه‎تاسیس بتواند بخش قابل توجهی از مبادلات مالی کاربران را در اختیار خود بگیرد، برای نهادهای مقررات‎گذار و حاکمیت حساسیت‎زاست.

 خلق پول: اگر فعالیت استارت‎آپ‎های فین‌تکی بدون نظارت، البته نظارتی معقول و در سطح بهینه، صورت بگیرد، فعالیت شبه‌بانکی آنها علی‎الخصوص ذخیره‎‌ پول کاربران در کیف پول الکترونیکی شائبه‎‌ خلق پول را در‌بر داشته و گسترش آن باعث کاهش نفوذ بانک مرکزی و محدود شدن امکان اعمال سیاست‎های تنظیمی می‎شود.

 ایجاد انحصار جدید: با توجه به وجود اثر شبکه‎ای و هم‎افزایی در حوزه فین‌تک، این احتمال وجود دارد که یک مجموعه به تنهایی بتواند بخش مهمی از سهم بازار را در اختیار گرفته و پس از کسب اطمینان از ایجاد موانع لازم برای ورود رقبا، اقدام به کژمنشی و افزایش هزینه خدمات ارائه‌شده کند. مثلاً در چین، مجموعه عظیم Tencent، همزمان مالکیت چند پلت‌فورم محبوب پیام‎رسانی، بازی و سرگرمی، تبلیغات آنلاین و همچنین خدمات مالی و پرداخت را در اختیار دارد. داشتن چنین قدرت منحصر به‌فردی، همواره نیازمند کنترل و نظارت از سوی نهادهای رگولاتور است.

پیشینه و وضعیت موجود فین‌تک در سطح جهان

نمودار 1 از KPMG، دید کامل‎تری از ساختار سرمایه‎گذاری در این حوزه به دست می‎دهد7.

خط آبی بالای نمودار بیانگر تعداد کل سرمایه‎گذاری‎های صورت‌گرفته در فین‌تک است. مشاهده می‎شود که مشتق (آهنگ) رشد تعداد سرمایه‎گذاری‎ها، کمتر از مشتق رشد سرمایه‎گذاری در این حوزه است. به عنوان نمونه، در سال 2013 حدود سه میلیارد دلار سرمایه‎گذاری بر روی حدود 500 استارت‌آپ صورت گرفته است؛ یعنی به طور متوسط شش میلیون دلار برای هر استارت‌آپ. اما حدود 11 میلیارد دلار سرمایه‎گذاری که در سال 2016 در این حوزه اتفاق افتاده، برای تامین مالی 900 استارت‌آپ به کار رفته است؛ یعنی حدود 12 میلیون دلار برای هر تیم. رشد دوبرابری میانگین حجم سرمایه‎گذاری تنها ظرف سه سال حداقل چهار نتیجه را در‌بر دارد:

 تیم‎های فعال در این حوزه حرفه‎ای‎تر شده و بازار عرضه-تقاضای سرمایه به نقطه تعادل خود نزدیک‌تر شده است.

 شدت رقابت افزایش یافته و حداقل سرمایه‎‌ بیشتری برای ورود به این بازار نیاز است. این باعث افزایش مانع طبیعی برای ورود به بازار8 شده و ریسک شکست استارت‌آپ را کاهش می‎دهد. در نتیجه تمایل سرمایه‌گذاران برای ورود به این حوزه افزایش می‎یابد.

 سرمایه‎گذاران با پذیرش میانگین بالاتر برای هر سرمایه‎گذاری، عملاً از گستردگی پورتفولیوی خود کاسته‎اند و در نتیجه حاضر به ریسک بالاتری برای ورود به بازار فین‌تک شده‎اند. این نشان‎دهنده‎‌ خوش‎بینی سرمایه‎گذاران به آینده فین‌تک است.

 نگاهی دقیق‎تر به نمودار همراه به تفکیک سرمایه‎گذاری در مرحله اولیه، مراحل رشد و مراحل بلوغ نشان‎ می‎دهد سرمایه‎گذاران میانگین سرمایه‎گذاری خود در مراحل اولیه (خطوط زرد و قهوه‎ای) را بیشتر از شاخص مشابه در مراحل بلوغ (خط قرمز) افزایش داده‎اند. در واقع جذابیت فین‌تک در حدی بوده که رقابت برای نفس ورود به این بازار جذاب‎تر از رقابت برای گرفتن سهم بازار است.

ممکن است در نگاه اولیه حجم این سرمایه‎گذاری‎ها اندک به نظر برسد؛ اما باید در نظر داشت سرمایه‎گذاری جسورانه9 دربرگیرنده‎‌ ریسک بالا و در ازای آن بازدهی بسیار بالاست. به عنوان مثال، در نمودار 2 لیست شرکت‎های حوزه‎‌ فین‌تک را می‎بینید که مراحل اولیه رشد استارت‌‎آپی را طی کرده و تبدیل به کمپانی‎های یونیکُرن10، یعنی با ارزش بازار بالای یک میلیارد دلار شده‎اند11.

ملاحظه می‎کنید که ارزش بازار این 22 شرکت بالغ بر 74 میلیارد دلار است که این رقم به تنهایی چند برابر مجموع سرمایه‎گذاری صورت‌گرفته در حوزه‎‌ فین‌تک است. باید به این لیست انبوهی از شرکت‎هایی را که بین 100 میلیون تا یک میلیارد دلار ارزش داشته و هنوز در حال رشد هستند نیز اضافه کرد.

پیشینه و وضعیت موجود در ایران

همان‌طور که اشاره شد، تا دو سال قبل، گلوگاه اصلی رشد و نمو صنعت فین‌تک در ایران، دسترسی ارزان، دائمی و عمومی به اینترنت بوده است. اکنون با بهبود شرایط در این زمینه، شاهد رشد انفجاری تعداد استارت‌آپ‎های فعال در این حوزه هستیم. می‎توان پیش‎بینی کرد همچنان که استارت‌آپ‎هایی مانند دیجی‌کالا، کافه بازار و اسنپ هر یک با مقاومت در مقابل فشارهای محیطی توانستند در یک حوزه به خوبی بدرخشند و خود را به عنوان یک واقعیت جدید به فعالان سنتی تحمیل کنند، به‌زودی شاهد موجی از خدمات متنوع ارائه‌شده از سوی تیم‎های فعال در فین‌تک خواهیم بود. در ایران آمار دقیقی از میزان سرمایه‎گذاری در این حوزه در دسترس نیست. اما مشاهداتی که من در دو سال اخیر در اثر فعالیتم به عنوان مشاور و مدیر در شرکت‎های سرمایه‎گذاری جسورانه داشته‎ام و همچنین مذاکراتی که در شش ماه اخیر با حدود 20 سرمایه‎گذار برای جذب سرمایه برای استارت‎آپ خودمان داشته‎ام، نشان می‎دهد اقبال سرمایه‎گذاران به فین‌تک به‌شدت افزایش یافته و این حوزه، در کنار استارت‎آپ‎های حوزه‎‌ سلامت، جذاب‌ترین گزینه‎ها برای تامین مالی هستند. 

مناطقی که آبی‎ترند، سرمایه‎های بیشتری در فین‌تک جذب کرده‎اند و این حوزه به نقطه‎‌ بلوغ خود نزدیک شده است. مناطقی که کمرنگ‏تر هستند، هنوز در این حوزه کار جدی نکرده‎اند و زیست‎بوم فین‌تک در مراحل اولیه‎‌ شکل‎گیری است. در واقع شکل فوق نشان می‎دهد وضع موجود سرمایه‎گذاری در فین‌تک در منطقه‎‌ خاورمیانه و شمال آفریقا بسیار عقب‎تر از تقریباً تمام نقاط دیگر دنیا و مشابه شرایط اروپا و آمریکای شمالی در 10 سال پیش است و پتانسیل رشد بالایی در این منطقه وجود دارد.

 جمع‏بندی

قطار شتابان کارآفرینی در بسترهای آنلاین، از ایستگاه‎های خرده‎فروشی‎ها و کسب‌وکارهای پلت‌فورمی عبور کرده و به حوزه فین‌تک رسیده است. می‏توان انتظار داشت که به‌زودی با گسترش نفوذ و استفاده از ابزارهای نوین مدیریت کارویژ‎ه‎های مالی، مانند ابزارهای پرداخت خرد و پرداخت‎های اتوماتیک، فروش آنلاین بیمه، سرمایه‎گذاری در بازارهای عمومی و سبدگردانی و... روبه‌رو خواهیم شد. اقبالی که در میان سرمایه‎گذاران فعال در بورس نسبت به شرکت‎هایی مانند آسان پرداخت پرشین (آپ) و به‎پرداخت ملت وجود دارد از یک‌سو و استقبال سرمایه‎گذاران جسورانه از سرمایه‎گذاری در استارت‎آپ‌های فین‌تکی از سوی دیگر، به‌خوبی جهت آینده‎‌ این بازار را نشان می‎دهد.

بانک مرکزی و سایر نهادهای تنظیم‎گر بازار پولی و بانکی با مانع‎تراشی و فیلتر کردن و جلوگیری از فعالیت این استارت‎آ‎پ‎ها و کندی خود در تصویب آیین‎نامه‎های جدید برای فعالیت قانونی در این حوزه، تنها ممکن است موفق شوند که این روند را اندکی به تاخیر بیندازند. تکنولوژی، خصوصاً آنجا که به راحتی و مطلوبیت بیشتر برای کاربر نهایی منجر شود، مانند آب جاری از قله‎‌ کوه است و بدون وقفه و معطلی، مسیر حرکت خود را پیدا می‎کند. استفاده از تجربه‎‌ موفق جهانی در ایجاد زمینه فعالیت قانونی، سالم و تحت نظارت برای این ابزارهای نوین، راهکاری برد-برد برای حفظ منافع کاربر نهایی در عین حفظ حق نظارت برای نهادهای تنظیم‎گر بازار است.